Η Χάρις στο Dogville

Σε συνέχεια της σκέψης του Κ. για τη σημασία του ονόματος της Grace, δηλαδή της Χάριτος προσθέτω καταρχήν πολύ λίγα σχόλια που άπτονται της θεολογίας και δογματικής και προχωρώ σε κάποιες σκέψεις για την Grace και για την ταινία Dogville .
Η Χάρις είναι κομβική έννοια της Χριστιανικής Δογματικής. Μολονότι η δυτική από την ανατολική εκκλησία έχει σαφείς διαφορές σε δογματικά θέματα η θεία χάρις για όλα τα χριστιανικά δόγματα συντελεί θεμελιωδώς στη σωτηρία του ανθρώπου. Συγκεκριμένα η σωτηρία εξαρτάται από τη συνεργεία θείου και ανθρώπινου παράγοντα. Οι οπτικές της είναι η εξ αντικειμένου σωτηρία και η εξ υποκειμένου. Η πρώτη είναι η αυτονόητη που επιτελείται ούτως ή άλλως για όλη την ανθρωπότητα με τη Σάρκωση του Θεού και το σωτηριώδες έργο του.
Τα πράγματα γίνονται δύσκολα με την εξ υποκειμένου και εδώ έρχεται χαριτωμένα η Χάρις… Για την εξ υποκειμένου σωτηρία χρειάζεται η συνεργασία Θεού και ανθρώπου. Το τρίπτυχο είναι η Θεία χάρις που συνιστά τον Θείο παράγοντα και τον ανθρώπινο παράγοντα συνιστούν η ορθή Πίστις και τα αγαθά έργα. Λέγοντας λοιπόν θεία Χάρις εννοούμε την αγάπη και την ευδοκία του Θεού προς τον άνθρωπο που εκδηλώνεται και θα εκδηλώνεται στον αιώνα τον άπαντα στη δημιουργία εν γένει , στην πρόνοια του Θεού και τη σωτηρία εν Χριστώ.
Ωστόσο η θεία χάρις τουλάχιστον για την Ορθόδοξη Εκκλησία, και με κάποιες παραλλαγές για τις υπόλοιπες Ομολογίες και Δόγματα, μεταδίδεται από τα 7 ιερά μυστήρια. Το καθένα μυστήριο μεταδίδει ιδίαν χάριν και καθιστά τον άνθρωπο ικανό προς ίδιον αποτέλεσμα.
Η σωτηρία εξαρτάται λοιπόν από την Χάριν.
Το όνομα Χάρις δεν είναι τυχαίο στην ταινία Dogville. Η Grace διατείνεται την ελεημοσύνη της, την ευδοκία της και τη συγχώρεση που δίνει ως εάν της ζητήθηκε. Η Grace μπροστά σε έναν πατέρα που έχει γίνει Νόμος ως γκάνγκστερ και όχι σε έναν πατέρα που επιβάλλει τον Νόμο, βγαίνει εκτός Νόμου υπερβαίνοντας το ταμπού της ανθρωποκτονίας σαν τον πατέρα της ώστε να σώσει τον κόσμο. Είναι εκείνη η καλύτερη και έτσι φτιάχνει τον κόσμο στα μέτρα της αποδίδοντας στον εαυτό της ρόλο σπουδαίου παράγοντα σωτηριώδους έργου. Μισεί τους άλλους και ο κόσμος της πρέπει να σωθεί από αυτούς. Περνά στην πράξη βαφτίζοντας την αγαθή και σκορπίζοντας τον θάνατο εμπλέει σε μία ναρκισσιστική απόλαυση.
Μιλάμε εδώ λοιπόν για μία ναρκισσιστική προσωπικότητα; Νομίζω πως είναι γόνιμο να προσεγγίσουμε κάτω από αυτό το πρίσμα την Grace, ακόμη και αν έχουμε πέσει έξω σε ό,τι υποθέτουμε, αν μη τι άλλο θα έχουμε σκεφτεί.
Πολλοί κλινικοί ασχολήθηκαν με τη λεγόμενη ναρκισσιστική προσωπικότητα ή διαταραχή. Λίγο πολύ αναφερόμαστε σε έναν άνθρωπο που διακατέχεται από επιδειξιομανία, σφοδρή κριτική στάση απέναντι στο περιβάλλον του , φαντασιώσεις παντοδυναμίας, υπερόπτη ο οποίος προλαβαίνει κάθε ενδεχόμενη επίθεση στο πρόσωπό του επιτιθέμενος ο ίδιος. Το DSM περιγράφει με σχεδόν παρόμοιο τρόπο πάνω κάτω αυτόν τον τύπο προσωπικότητας ως διαταραχή προσωπικότητας.
Ο ναρκισσισμός βέβαια δεν είναι κάτι τόσο απλό ώστε να φτάσει μία περιγραφή για να τον κατανοήσουμε. Και ούτε είναι τόσο εύκολο να αποφανθούμε πότε είναι φυσιολογικός ή παθολογικός.
Ξεκινώντας από την ετυμολογία της λέξης, θα θυμηθούμε τον γνωστό μύθο του Νάρκισσου που ερωτεύτηκε τον ίδιο τον εαυτό του μέσα από το κατοπτρικό είδωλό του. Η προέλευση της λέξης ασφαλώς δεν είναι τυχαία εφόσον επιχειρεί να αντιπροσωπεύσει ως έννοια την κατάσταση εκείνη κατά την οποία το υποκείμενο βλέπει την πραγμάτωση της αυτοκυριαρχίας του και της σωματικής συνοχής του στον άλλο, που λειτουργεί ως καθρέπτη, στον άλλον που εν τέλει είναι ο όμοιος. Ωστόσο ο άλλος θα είναι πάντοτε ξένος. Μέσα σε αυτή την εικόνα όμως είναι που το εγώ του υποκειμένου θα διαμορφωθεί φαντασιακά, καθώς κάθε συνοχή και αυτοκυριαρχία είναι πλάνη. Αυτή η αλλοτριωτική εικόνα είναι που θα γίνει το έρεισμα της αντιπαράθεσης με τον άλλον, αφού το υποκείμενο δεν βλέπει τι βρίσκεται μέσα του, αλλά βλέπει μόνο έξω από αυτό. Ο ναρκισσισμός δεν νοείται χωρίς την επιθετικότητα, την πιο αρχέγονη και την πιο ενδόμυχη που φτάνει στην επιθυμία αφάνισης του άλλου και ενδεχομένως του ίδιου του εαυτού , καθώς ο όμοιος είναι εγώ, και εγώ είμαι ο όμοιος, άρα εγώ είμαι ο άλλος και ο άλλος είμαι εγώ.
Η Grace λοιπόν εγκλωβισμένη στην εικόνα του άλλου έχει δύο επιλογές ή να καταστρέψει τον άλλον , που είναι η ίδια, ή την ίδια που είναι ο άλλος.
Και καθώς δεν αντέχει τον όμοιο και χωρίς να βρίσκει μία θέση από όπου θα μπορούσε να αγαπήσει και να αγαπηθεί, παρά μόνο να φθονήσει, βαφτίζει την πράξη της αγαθή και σωτηριώδες επιτέλεσμα. Χαρίζει τη δήθεν ευδοκία της πραγματώνοντας τις επιθετικές παρορμήσεις της στρεφόμενη εναντίον του άλλου. Εξιδανικεύει τον εαυτό της και υποτιμά τον άλλον, υποτιμώντας το ίδιο τον εαυτό της. Δεν έχει ενοχές καθώς για να έχει κάποιος ενοχές προηγείται η αναγνώριση του άλλου ως ετερότητας και η αυτεπίγνωση του δικού του ελλείμματος.

Από την άλλη η άσκηση βίας και πρόκληση πόνου θα μπορούσε να θεωρηθεί σαδιστική υπό το πρίσμα της διυποκειμενικής σύγκρουσης για κυριαρχία και υποταγή και η συζήτηση περί σαδο – μαζοχισμού δεν είναι απλή. Άλλωστε από μία άλλη οπτική ο σαδο – μαζοχισμός αφορά και εμπλέκεται στον ναρκισσισμό. Ο σαδιστής επιβάλλει τον πόνο στον άλλο και απολαμβάνει τον άλλον ταυτιζόμενος μαζί του ως να είναι εκείνος το αντικείμενο που υποφέρει, έτσι ώστε η ενόρμηση του θανάτου να κατευθύνεται εντέλει και στην περίπτωση του σαδιστή και μαζοχιστή εναντίον του ίδιου του ατόμου. Το ίδιο το άτομο πλήττεται είτε πάρει τη θέση του διωκόμενου είτε τη θέση του διώκτη, το οποίο στρέφει όλη την ψυχική ενέργεια στον ίδιο του τον εαυτό επενδύοντας τον ίδιο τον εαυτό, μισώντας τον ίδιο τον εαυτό και αγαπώντας τον συγχρόνως, σε μία αυτοερωτική, ναρκισσιστική κατάσταση.

Και επειδή η ναρκισσιστική αναδίπλωση των υποκειμένων δεν αφορά μόνο την κλινική ή το κάθε ξεχωριστό υποκείμενο , αλλά μπορεί να ιδωθεί από μία σκοπιά πολιτική και κοινωνική, θεωρώ πως σε αυτή την αριστουργηματική ταινία υπάρχει ένα βαθύ πολιτικό και κοινωνικό μήνυμα για την καπιταλιστική κοινωνία των ΗΠΑ, μία κοινωνία που διακήρυττε την ισότητα των ευκαιριών και η οποία δεν μπορούσε να στηρίξει εκείνους που ήθελαν να διατείνονται πως έχουν ιδιαίτερη και ξεχωριστή αξία βάσει της δήθεν ισότητας. Όσοι λοιπόν θεώρησαν πως έχουν μία ανώτερη θέση ή την άξιζαν συγκέντρωσαν με ποικίλους τρόπους εμφανή στοιχεία για να την αξιώνουν. Ως εκ τούτου υποτιμώντας τους άλλους με υπεροψία κατέληξαν όχι μόνο να στηρίζουν την ανωτερότητά τους, αλλά πέρασαν και πολλές φορές στη σχεδίαση αφάνισης των κατωτέρων με ποικίλους ειδεχθείς τρόπους. Οι ανώτεροι στις ΗΠΑ και ανά τον δυτικό τουλάχιστον κόσμο προβάλλονται ως άγγελοι της Δημοκρατίας και πάντα είναι πρόθυμοι να ανοίξουν τις «προστατευτικές» τους φτερούγες στις κατώτερες τάξεις χαρίζοντας την ευδοκία τους και την πρόνοια τους…αναλαμβάνοντας σωτηριώδες έργο μέσα σε απόλυτη ναρκισσιστική απόλαυση. Ο σωτήρ και ο σωζόμενος κατά το διώκτης και διωκόμενος.